نظام بانکداری بین‌الملل در گستره امروز خود، شاهد تحولات بنیادینی در عرصه الزامات ساختاری، رویکردی و اجرایی بوده و همانطور که به نظر می‌رسد، چشم‌انداز آتی صنعت پولی و بانکی در جهان، بدون بازنگری و حرکت به سوی فرآیندهای سازمان‌دهی شده تخصصی که در راستای تمرکز بر یک موضوع کلان پولی، مالی، ارزی و یا اقتصادی، به شکل اختصاصی خلق و توسعه می‌یابند، روشن نخواهد بود. از همین رو است که در دهه‌های اخیر و به ویژه پس از آشکار شدن ضعف و ساختاری و عملیاتی نظام‌های بانکی در سراسر جهان در طول بحران مالی ۲۰۰۸ و فقدان یک مکانیزم متمرکز همگرا در جلوگیری از فروپاشی نهادهای بانکی، مالی و اعتباری عمومی، خلاء طراحی و پیاده‌سازی نوعی از نگرش کلان محور اختصاصی شده به مسئله بانک، به شدت احساس شد که سبب شد اتخاذ، انتخاب و به کارگیری رویکرد تخصص‌محور نسبت به بخش بانکداری و خلق مفهوم بانکداری تخصصی، به عنوان یکی از حیاتی‌ترین مسائل صنعت بانکی و مالی جهان، همواره مورد توجه و اهتمام حاکمیت اقتصادی کشورها قرار گیرد.

این امر از آن جهت حائز اهمیت است که ایجاد و توسعه بانک‌های تخصصی در چند دهه اخیر، به ویژه از آغاز هزاره جدید تا به امروز در جهان موجب شده که بستر جامع خدمات مالی و بانکداری بین‌الملل، به سوی ارتقا سازماندهی و اتخاذ مکانیزم‌های پویا و بهینه در تصمیم‌سازی‌ها و پیاده‌سازی برنامه‌های مدون اختصاصی در بخش‌های مختلف اهرم‌های حیاتی و نبض تپنده یک اقتصاد یعنی تولید، صنعت، کشاورزی، خدمات و فناوری حرکت کند.

در چنین شرایطی است که درک مفهوم بانکداری تخصصی و مروری بر تجریه پیاده‌سازی این رویکرد بانکی در کشورهای مختلف جهان، چراغ راه کارآمدی برای توسعه بستر بانکداری تخصصی در کشور ما خواهد بود.

مبتنی بر اهمیت موضوع، در پرونده جدید پژوهشی با عنوان "تجربه بانکداری تخصصی در اقتصاد جهان"، به سراغ شناخت مفهوم بانکداری تخصصی و مباحث مهم پیرامون آن رفته و در نوشتارهای آتی این پرونده پژوهشی، تجربه برخی کشورهای جهان در زمینه خلق و توسعه بانک‌های تخصصی را تبیین و بررسی می‌نماییم.

به چه رویکردی بانکداری تخصصی اطلاق می‌شود؟

در راستای درک ساده و در عین حال کامل و جامع از مفهوم بانکداری تخصصی، به سراغ دیکشنری اصطلاحات مالی و اقتصادی کمبریج، به عنوان مهم‌ترین و معتبرترین فرهنگ لغت در حوزه اقتصاد، بانکداری و مالی می‌رویم.

بانکداری تخصصی، به رویکردی در این حوزه اطلاق می‌شود که در آن، نهادها و موسسات مالی، عملیات بانکی خود را براساس یک اساسنامه تاسیس منحصربه‌فرد، به نوع ویژه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی تخصصی و متمرکز بر موضوعی خاص در حوزه‌های صنعت، کشاورزی و خدمات، اختصاص می‌دهند. اساسا بانک‌های تخصصی به سبب رویه عملکردی و شاکله بنیادین خود، به سپرده‌های عمومی مردم متکی نیستند. همچنین روند ارائه تسهیلات و نرخ سود در این نوع از بانکداری، با بانک‌های استاندارد و عمومی متفاوت است. به گفته متخصصان صنعت مالی و بانکی، علت اتخاذ چنین رویکردی توسط نظام‌های اقتصادی در جهان و حرکت به سوی تاسیس بانک‌های تخصصی، ارتقا توان پاسخگویی صنعت بانکداری به الزامات، تقاضاها و نیازهای متنوع و مختلف شهروندان بوده است. پیش‌بینی می‌شود که در سالهای آتی، با توجه به گسترش روز افزون و پُرشتاب الگوهای فناورانه، روند توسعه بانکداری تخصصی بیشتر به سوی تغییر در نوع و کیفیت اجرای دستورالعمل‌ها و الزامات (تاکید بیشتر بر تکنولوژیک شدن خدمات و محصولات بانکی) نسبت به موضوع‌محور قرار گرفتن بانکداری تخصصی، حرکت کند.

ماهیت عملکردی بانکداری تخصصی

یکی از اصلی‌ترین مسائل پیرامون مفهوم بانکداری تخصصی این است که اساسا یک بانک تخصصی، چه وظایف و کارکردهایی دارد و چگونه با عملکرد خود، به ارتقا سطح اتمسفر مالی و صنعت بانکداری در یک کشور، یاری می‌رساند که در زیر به برخی از مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:

*پشتیبانی مستمر و حمایت پایدار از کل نظام مالی یک کشور به سبب ارائه طیف وسیعی از خدمات ویژه و تخصصی به عموم مردم

*تامین مالی فعالیت‌های تخصصی اقتصادی در حوزه‌های صنعت، کشاورزی و خدمات در سطح کلان

*تامین مالی و اعتبارزایی ویژه برای کسب‌وکارهای نوپا، مشاغل کوچک و استارتاپ‌ها در بخش‌های اختصاصی

*تامین مالی و حمایت مادی از طرح‌های نوآورانه و فناورانه در حوزه‌های صنعت، کشاورزی و خدمات

*کمک به توسعه مالی شرکت‌های متوسط و بزرگ در جهت پیشبرد اهداف ملی در حوزه‌های تخصصی

*تامین مالی مشاغل و کسب‌وکارهای مرتبط با اقشار کمدرآمد، ضعیف، فقیر و آسیب‌پذیر

*تامین مالی و اعتبارزایی طرح‌های توسعه روستایی با تمرکز بر نیازمندی‌های تخصصی شهروندان

*توسعه فراگیر خدمات مالی ارزی و سرمایه‌گذاری در بازارهای بین‌المللی با تمرکز بر حیطه تخصصی مشاغل و کسب‌وکارها

ویژگی‌های یک بانک تخصصی

برای اینکه بتوانیم یک بانک یا موسسه و نهاد مالی و اعتباری را در زمره بانک‌های تخصصی قرار دهیم، وجود ویژگی‌های اختصاصی و منحصر به فردی در عملکرد آن بانک لازم است تا بتواند در حیطه بانکداری تخصصی، طبقه‌بندی شود. مهم‌ترین ویژگی های منحصر به فرد یک بانک تخصصی عبارت است از:

*هیچ بانک تخصصی مانند بانک‌های تجاری، به منابع مالی ناشی از سپرده‌گذاری شهروندان متکی نیست، بلکه منابع مالی آن از طریق سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و انتشار اوراق قرضه، تامین می‌شود.

*بانکداری تخصصی، یک عاملیت مالی خصوصی تحت نظارت نهاد بالادست دولتی و دارای رسالت ایجاد پویایی در فعالیت‌های اختصاصی در حیطه‌های اجتماعی و اقتصادی با نگاهی تخصص‌محور و چشم‌انداز توسعه‌ای محسوب می‌شود.

*بانک‌های تخصصی اجازه ندارند که در حیطه‌ای به غیر از مفاد تخصصی ذکر شده در اساسنامه تاسیس، فعالیت اقتصادی و یا سرمایه‌گذاری داشته باشند.

*بانک‌های تخصصی، تسهیلات مالی بهینه‌تری نسبت به بانک‌های عمومی و استاندارد از لحاظ حجم وام، نرخ سود، مدت‌زمان بازپرداخت تسهیلات و نحوه تعامل با مشتریان در هنگام ایجاد تاخیر در بازپرداخت‌ها و نکول وام‌ها، ارائه می‌دهند.

طبقه‌بندی بانک‌ها بر مبنای شاخص بانکداری تخصصی

در نظام مالی جهان، انواع مختلفی از بانک‌های تخصصی وجود دارد که هر کدام از آنها خدمات مالی را مطابق با نیاز بازار هدف خود ارائه می‌دهند:

-بانک‌های تجاری یا شرکتی

رایج‌ترین نوع بانک‌های تخصصی در جهان، بان‌کهای تجاری هستند که با تمرکز بر موضوع اختصاصی فعالیت خود، خدمات مختلفی از جمله پذیرش سپرده‌های حقوقی، تخصیص تسهیلات و مشاوره‌های مالی و سرمایه‌گذاری را برای مشتریان تجاری، از صاحبان مشاغل کوچک گرفته تا شرکت‌های بزرگ، انجام می‌دهند.

-بانک‌های تعاونی

بانک‌های تعاون، نوعی از بانکداری تخصصی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه و کمتر پیشرفته محسوب می‌شوند که ماهیت آن، در قالب سهام عام و تحت مالکیت کامل مشتریان خود شکل می‌گیرد و به ارائه خدمات مختلف بانکی با تمرکز بر حیطه‌های اختصاصی می‌پردازد. این نوع از بانک‌های تخصصی معمولاً در مناطق روستایی و فقیر و در جهت کمک به کشاورزان، دامداران و صاحبان مشاغل کوچک در مناطق محروم و کمتر توسعه‌یافته، فعالیت می‌کنند.

-بانک‌های توسعه ملی

این نوع از بانک‌های تخصصی در کشورها، عموما توسط دولت‌ها و در راستای تامین مالی بلندمدت بخش‌های صنعتی، کشاورزی و خدماتی، در جهت ایجاد تحول و توسعه پایدار ملی، ایجاد شده‌اند.

-بانک‌های خارجی

بیشتر این نوع از بانک‌های تخصصی، نهادها و موسسات مالی بین‌المللی هستند که به مشتریان خارج از جغرافیای کشورها، خدمات تخصصی مالی ارائه می‌دهند.

-بانک‌های توسعه روستایی

اساسا این نوع از بانکداری تخصصی در جهان، برای ارائه خدمات مالی فراگیر و متنوع به جوامع و مناطق روستایی به ویژه مناطق روستایی کمتر توسعه‌یافته ایجادشده و تامین مالی آنها عموما توسط بانک‌های تجاری، بانک‌های تعاونی و منابع دولتی، صورت می‌پذیرد.

-بانک‌های سرمایه‌گذاری

در این نوع از بانکداری تخصص‌محور، تمرکز بر ارائه خدمات اختصاصی در حوزه سرمایه‌گذاری، تسهیل تراکنش‌های مالی ویژه، پذیره‌نویسی تخصصی وکمک به ادغام و ادامه فعالیت شرکت‌ها و نهادهای مالی (M&A) است. مشتریان این نوع از بانک‌های تخصصی، عموما شرکت‌های بزرگ، موسسات مالی، صندوق‌های بازنشستگی، دولت‌ها و صندوق‌های تامینی هستند. مورگان استنلی و گلدمن ساکس، دو مورد از بزرگ‌ترین بانک‌های سرمایه‌گذاری در جهان محسوب می‌شوند.